نقش کلیدی پزشکی هسته‌ای در تشخیص سرطان

سرطان یکی از چالش‌های بزرگ حوزه سلامت است و هر سال میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به انواع مختلف آن مبتلا می‌شوند. آنچه بیش از همه اهمیت دارد، تشخیص زودهنگام سرطان است؛ زیرا بیشترین تأثیر را در موفقیت درمان، بهبود کیفیت زندگی و افزایش شانس بقا دارد. در میان روش‌های تشخیص، پزشکی هسته‌ای به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین و دقیق‌ترین ابزارها، نقش بسیار مهمی در شناسایی تومورها، تعیین مرحله بیماری و حتی ارزیابی پاسخ به درمان ایفا می‌کند.

پزشکی هسته‌ای با استفاده از رادیوداروها و دستگاه‌های تصویربرداری مانند SPECT و PET/CT، امکان مشاهده متابولیسم سلولی و عملکرد اعضای بدن را فراهم می‌کند؛ چیزی که با روش‌های تصویربرداری معمول مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی به تنهایی ممکن نیست. این دقیقاً همان نقطه‌ای است که پزشکی هسته‌ای را در تشخیص سرطان، منحصر به‌فرد و ضروری می‌کند.

پزشکی هسته‌ای چیست و چگونه به تشخیص سرطان کمک می‌کند؟

پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از تصویربرداری پزشکی است که در آن از مقادیر بسیار کم مواد رادیواکتیو (Radiotracer) استفاده می‌شود. این مواد پس از ورود به بدن در بافت‌های خاص تجمع پیدا کرده و با انتشار پرتوهای گاما یا پوزیترون، امکان تصویربرداری از ارگان‌ها و سلول‌ها را فراهم می‌کنند.

در سرطان‌شناسی، معمولاً از رادیودارویی استفاده می‌شود که فعالیت متابولیک سلول‌ها را نشان می‌دهد. از آنجایی که سلول‌های سرطانی متابولیسم بسیار بالاتری نسبت به سلول‌های طبیعی دارند، رادیوداروها در این مناطق بیشتر تجمع پیدا کرده و نقاط پررنگ‌تر (Hot Spots) را روی تصویر ایجاد می‌کنند.

در ادامه مهم‌ترین کاربردهای پزشکی هسته‌ای در تشخیص و مدیریت سرطان بررسی می‌شود:

۱. تشخیص زودهنگام تومورها

یکی از ارزشمندترین مزایای پزشکی هسته‌ای، توانایی آن در تشخیص سرطان در مراحل اولیه است؛ حتی زمانی که اندازه تومور هنوز کوچک است یا با روش‌های معمول قابل مشاهده نیست.

برخی سرطان‌ها که اسکن PET/CT در آن‌ها فوق‌العاده مؤثر است:

• سرطان ریه

• سرطان پستان

• سرطان تیروئید

• لنفوم‌ها

• سرطان کولون

• ملانوما

• سرطان پروستات

این روش اغلب قادر است تغییرات متابولیک را قبل از تغییرات آناتومیک تشخیص دهد.

۲. تعیین مرحله سرطان (Staging)

تعیین مرحله بیماری برای انتخاب نوع درمان (جراحی، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، ایمنوتراپی) ضروری است. پزشکی هسته‌ای می‌تواند:

• اندازه تومور

• گسترش سرطان به غدد لنفاوی

• درگیری اندام‌های دوردست (متاستاز)
  را با دقت بسیار بالا مشخص کند.

برای مثال، PET/CT در لنفوم‌ها معیار اصلی تعیین مرحله به شمار می‌رود.

۳. بررسی متاستاز سرطان

متاستاز یعنی انتشار سرطان از محل اولیه به بافت‌های دیگر. پزشکی نسته‌ای در شناسایی متاستاز‌ها بسیار مؤثر است، از جمله:

• متاستاز استخوان (با اسکن استخوان)

• متاستاز ریه، کبد و مغز

• متاستاز در غدد لنفاوی دوردست

این اطلاعات برای جلوگیری از درمان‌های غیرضروری و انتخاب بهترین روش درمانی، ضروری است.

۴. ارزیابی پاسخ به درمان (Response Evaluation)

یکی از مهم‌ترین مزایای تصویربرداری هسته‌ای این است که می‌تواند قبل از کوچک شدن تومور، پاسخ آن را به درمان نشان دهد.

برای مثال:
اگر سلول‌های سرطانی پس از شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی هنوز متابولیسم بالایی داشته باشند، PET/CT مشخص می‌کند که درمان مؤثر نبوده و باید تغییر کند.

این ویژگی باعث:

• جلوگیری از ادامه درمان بی‌فایده

• کاهش عوارض

• افزایش شانس درمان موفق

می‌شود.

۵. تشخیص عود سرطان (Recurrence Detection)

در برخی بیماران، سرطان ممکن است پس از درمان بازگردد. گاهی این عود در روش‌های معمول مانند CT یا MRI قابل شناسایی نیست، ولی پزشکی هسته‌ای متابولیسم غیرطبیعی را سریعاً تشخیص می‌دهد.

موارد کاربرد:

• عود سرطان پستان

• عود سرطان کولون

• عود لنفوم

• عود سرطان تیروئید

• عود سرطان پروستات

۶. تعیین زنده بودن تومور (Viability)

گاهی پس از درمان، توده‌ای در تصویر باقی می‌ماند ولی معلوم نیست سلول‌های آن زنده‌اند یا مرده.
پزشکی هسته‌ای این مشکل را حل می‌کند و می‌گوید:

• آیا تومور فعال است؟

• یا فقط بافت اسکار باقی مانده؟

۷. هدایت دقیق درمان (Theranostics)

ترانواستیک (Theranostics) یکی از جدیدترین حوزه‌هاست که ترکیب تشخیص و درمان را ممکن کرده است.

در سرطان‌هایی مانند:

• سرطان پروستات (PSMA Therapy)

• تومورهای نورواندوکرین (PRRT Therapy)

ابتدا با PET/CT محل و شدت بیماری مشخص می‌شود، سپس همان مولکول با ماده درمانی رادیواکتیو، سلول‌های سرطانی را نابود می‌کند.

مهم‌ترین روش‌های پزشکی هسته‌ای برای تشخیص سرطان

۱. PET/CT

پیشرفته‌ترین و دقیق‌ترین روش برای مشاهده متابولیسم تومور است.
رادیوداروی رایج آن: FDG (فلورودئوکسی‌گلوکز)
کاربردها شامل:

• ریه

• پستان

• کولون

• لنفوم

• ملانوما

• پروستات (با رادیوداروی PSMA)

۲. SPECT/CT

برای بررسی موارد زیر فوق‌العاده کاربردی است:

• اسکن استخوان برای متاستاز

• بررسی تومورهای تیروئید

• ارزیابی تومورهای کبدی و استخوانی

• تشخیص برخی تومورهای نورواندوکرین

۳. اسکن تیروئید با ید رادیواکتیو (I-131/123)

مهم‌ترین روش برای تشخیص:

• سرطان پاپیلاری تیروئید

• سرطان فولیکولار

• بررسی عود سرطان تیروئید

۴. اسکن گالیم-۶۸ (Ga-68)

برای تومورهای نورواندوکرین بسیار دقیق و حساس است.

مزایای پزشکی هسته‌ای در تشخیص سرطان

• تشخیص زودهنگام قبل از بروز علائم

• تشخیص دقیق متاستاز حتی بسیار کوچک

• بی‌نیاز کردن بیمار از جراحی و بیوپسی‌های متعدد

• ارزیابی دقیق پاسخ به درمان

• کاهش خطا و افزایش دقت درمان

• کاملاً غیرتهاجمی و بدون درد

آیا پزشکی هسته‌ای خطرناک است؟

میزان تابش در این روش بسیار کم است و معمولاً کمتر از میزان تابشی است که در CT Scan دریافت می‌شود.
موادی که استفاده می‌شود نیمه‌عمر کوتاهی دارند و سریع از بدن خارج می‌شوند.

بنابراین این روش:

• ایمن

• قابل اعتماد

• و دارای استانداردهای جهانی

است.

چه کسانی باید از روش‌های پزشکی هسته‌ای برای تشخیص سرطان استفاده کنند؟

• بیماران مشکوک به سرطان

• بیماران با لنفوم، سرطان تیروئید، پستان، ریه، کولون

• بیماران تحت درمان برای ارزیابی پاسخ

• بیماران با احتمال عود سرطان

• بیمارانی که لازم است مرحله سرطان مشخص شود

نتیجه‌گیری

پزشکی هسته‌ای در دهه اخیر به یکی از ستون‌های اصلی در تشخیص سرطان تبدیل شده است. دقت بالا، توانایی تشخیص زودهنگام و امکان مشاهده عملکرد سلولی، این روش را در بسیاری از موارد ضروری‌تر از CT یا MRI کرده است.

با پیشرفت تکنولوژی‌هایی مانند PET/CT، SPECT/CT و درمان‌های هدفمند رادیویی (Theranostics)، آینده تشخیص و درمان سرطان روشن‌تر از همیشه است.