در دنیای پزشکی مدرن، روش‌های تصویربرداری نقش بسیار مهمی در تشخیص بیماری‌ها، بررسی آسیب‌ها و پیگیری درمان‌ها دارند. از میان این روش‌ها، سه روش بسیار پرکاربرد عبارتند از:
سی‌تی‌اسکن (CT Scan)، ام‌آر‌آی (MRI) و اسکن هسته‌ای (Nuclear Scan).
با اینکه هر سه روش تصاویر دقیقی از بدن ارائه می‌دهند، اما مکانیسم عملکرد، نوع اطلاعات و کاربردهای بالینی آن‌ها کاملاً متفاوت است.
در این مقاله، به زبان ساده و بر اساس اصول علمی توضیح می‌دهیم که هرکدام چیست، چه تفاوت‌هایی دارند و در چه مواردی استفاده می‌شوند.
سی‌تی‌اسکن چیست و چگونه عمل می‌کند؟
سی‌تی‌اسکن یا توموگرافی کامپیوتری (Computed Tomography) یکی از پرکاربردترین روش‌های تصویربرداری است که از اشعه ایکس (X-ray) برای تولید تصاویر مقطعی از بدن استفاده می‌کند.
در این روش، دستگاه سی‌تی‌اسکن با چرخش سریع اطراف بدن، پرتوهای ایکس را از زوایای مختلف می‌تاباند و سپس با کمک کامپیوتر، این داده‌ها را به تصاویر سه‌بعدی دقیق تبدیل می‌کند.
کاربردهای سی‌تی‌اسکن
-
تشخیص شکستگی‌ها و آسیب‌های استخوانی
-
بررسی خون‌ریزی‌های داخلی و سکته مغزی
-
تشخیص تومورها و توده‌های شکمی
-
بررسی ریه‌ها، قلب، کبد، کلیه‌ها و سایر اندام‌ها
-
هدایت دقیق سوزن در نمونه‌برداری‌ها (بیوپسی)
مزایای سی‌تی‌اسکن
-
سرعت بالا (در عرض چند دقیقه انجام می‌شود)
-
دقت زیاد در بررسی ساختار بدن
-
قابلیت تصویربرداری از هر نقطه از بدن
معایب سی‌تی‌اسکن
-
استفاده از اشعه یونیزان (ممکن است در دوزهای بالا مضر باشد)
-
در برخی موارد نیاز به تزریق ماده حاجب یددار
-
مناسب نبودن برای زنان باردار
ام‌آر‌آی چیست و چگونه کار می‌کند؟
ام‌آر‌آی یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (Magnetic Resonance Imaging) روشی پیشرفته برای تصویربرداری از بافت‌های نرم بدن است.
برخلاف سی‌تی‌اسکن، در ام‌آر‌آی از پرتوهای یونیزان یا اشعه ایکس استفاده نمی‌شود، بلکه از میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر دقیق استفاده می‌شود.
در واقع، مولکول‌های هیدروژن موجود در آب بدن تحت تأثیر میدان مغناطیسی قرار می‌گیرند و سیگنال‌هایی ایجاد می‌کنند که دستگاه ام‌آر‌آی آن‌ها را دریافت کرده و به تصویر تبدیل می‌کند.
کاربردهای ام‌آر‌آی
-
بررسی مغز و نخاع (تشخیص سکته، تومور، ام‌اس و…)
-
بررسی مفاصل، رباط‌ها و تاندون‌ها
-
تشخیص ضایعات بافت نرم، عضلات و دیسک‌های ستون فقرات
-
ارزیابی دقیق کبد، کلیه، لگن و سیستم عصبی
مزایای ام‌آر‌آی
-
بدون اشعه مضر
-
جزئیات بسیار بالا از بافت‌های نرم
-
امکان بررسی چند صفحه از بدن به‌صورت هم‌زمان
-
مفید برای تشخیص بیماری‌های عصبی و عضلانی
معایب ام‌آر‌آی
-
مدت‌زمان طولانی‌تر (۲۰ تا ۴۵ دقیقه)
-
هزینه بالاتر نسبت به سی‌تی‌اسکن
-
نامناسب برای افراد دارای پیس‌میکر، ایمپلنت فلزی یا دریچه مصنوعی قلب
-
احتمال ایجاد احساس ترس یا اضطراب در فضای تنگ دستگاه (کلاستروفوبیا)
اسکن هسته‌ای چیست و چه تفاوتی دارد؟
اسکن هسته‌ای (Nuclear Medicine Scan) برخلاف دو روش قبلی، فقط شکل یا ساختار اندام را نشان نمی‌دهد، بلکه عملکرد واقعی اندام‌ها را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.
در این روش از مقدار کمی ماده رادیواکتیو (رادیودارو) استفاده می‌شود که در بدن تزریق یا خورده می‌شود. سپس با دستگاهی به نام گاما کمرا (Gamma Camera) تصویربرداری انجام می‌شود.
این تصاویر نشان می‌دهند که اندام مورد نظر چگونه کار می‌کند؛ مثلاً جریان خون در قلب، عملکرد تیروئید یا فیلتر شدن مواد در کلیه‌ها.
کاربردهای اسکن هسته‌ای
-
بررسی عملکرد قلب و میزان خون‌رسانی (اسکن پرفیوژن قلب)
-
بررسی تیروئید و تشخیص پرکاری یا کم‌کاری
-
تشخیص گسترش سرطان به استخوان‌ها (اسکن استخوان)
-
بررسی عملکرد کلیه و مجاری ادراری
-
شناسایی آمبولی ریوی یا مشکلات تنفسی
-
ارزیابی جریان خون در مغز
مزایای اسکن هسته‌ای
-
نشان دادن عملکرد واقعی اندام‌ها
-
تشخیص زودهنگام بیماری قبل از تغییرات ساختاری
-
غیرتهاجمی و بدون درد
-
امکان ترکیب با سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی برای دقت بیشتر (SPECT/CT یا PET/CT)
معایب اسکن هسته‌ای
-
وضوح تصاویر پایین‌تر نسبت به سی‌تی یا ام‌آر‌آی
-
زمان طولانی‌تر برای آماده‌سازی و تصویربرداری
-
وجود مقدار بسیار کمی اشعه (هرچند بی‌خطر)
-
هزینه بالا و نیاز به تجهیزات تخصصی
جدول مقایسه بین سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی و اسکن هسته‌ای
| ویژگی‌ها | سی‌تی‌اسکن | ام‌آر‌آی | اسکن هسته‌ای |
|---|---|---|---|
| نوع انرژی | اشعه ایکس | میدان مغناطیسی و امواج رادیویی | مواد رادیواکتیو |
| نوع تصویر | ساختاری (آناتومیک) | ساختاری و بافتی | عملکردی (فیزیولوژیک) |
| مدت زمان انجام | ۵ تا ۱۰ دقیقه | ۳۰ تا ۶۰ دقیقه | ۳۰ تا ۹۰ دقیقه |
| میزان تابش | دارد (نسبتاً زیاد) | ندارد | بسیار کم |
| کاربرد اصلی | بررسی استخوان، ریه، تروما | مغز، اعصاب، مفاصل | قلب، تیروئید، کلیه، استخوان |
| هزینه تقریبی | متوسط | زیاد | زیاد |
| ایمنی در بارداری | ممنوع | با احتیاط | ممنوع |
کدام روش برای من مناسب‌تر است؟
انتخاب نوع تصویربرداری به نوع بیماری و هدف پزشک از بررسی بستگی دارد.
به‌طور خلاصه:
-
اگر پزشک می‌خواهد ساختار استخوان یا اندام داخلی را ببیند → سی‌تی‌اسکن
-
اگر هدف بررسی بافت نرم، اعصاب یا مغز باشد → ام‌آر‌آی
-
اگر لازم است عملکرد اندام (مثلاً جریان خون، عملکرد کلیه یا تیروئید) بررسی شود → اسکن هسته‌ای
در بسیاری از موارد، پزشک از ترکیب چند روش تصویربرداری برای رسیدن به تشخیص دقیق استفاده می‌کند.
آیا این روش‌ها خطرناک هستند؟
-
سی‌تی‌اسکن: میزان اشعه بالاتر از عکس ساده است، اما در حدی نیست که برای بزرگسالان خطرناک باشد.
-
ام‌آر‌آی: بدون اشعه است، اما وجود فلز در بدن می‌تواند خطرناک باشد.
-
اسکن هسته‌ای: از دوز بسیار پایین مواد رادیواکتیو استفاده می‌کند که در عرض ۲۴ تا ۴۸ ساعت از بدن دفع می‌شود.
در مجموع، وقتی پزشک یکی از این روش‌ها را تجویز می‌کند، مزایای تشخیص دقیق بسیار بیشتر از خطر احتمالی آن است.
جمع‌بندی
در دنیای امروز، هیچ روش تصویربرداری‌ای به‌تنهایی پاسخ‌گوی تمام نیازهای تشخیصی نیست.
-
سی‌تی‌اسکن ساختار بدن را به‌سرعت و با جزئیات نشان می‌دهد.
-
ام‌آر‌آی دقت بی‌نظیری در بافت‌های نرم و مغز دارد.
-
اسکن هسته‌ای عملکرد اندام‌ها را آشکار می‌کند و در تشخیص بیماری‌های متابولیک و عملکردی بی‌رقیب است.
پزشک شما با توجه به علائم و نیاز تشخیصی، بهترین روش را انتخاب می‌کند. هدف نهایی همه این روش‌ها، تشخیص دقیق‌تر و درمان مؤثرتر است.
