پزشکی هسته‌ای یکی از شاخه‌های پیشرفته تصویربرداری پزشکی است که نقش مهمی در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها دارد. برخلاف روش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی که تنها ساختارهای بدن را نشان می‌دهند، در پزشکی هسته‌ای عملکرد اندام‌ها نیز قابل مشاهده است. در این روش از مقدار بسیار کمی مواد رادیواکتیو استفاده می‌شود تا تصویری دقیق از عملکرد اندام‌های داخلی بدن به دست آید. این فرایند که «اسکن هسته‌ای» نام دارد، به پزشکان کمک می‌کند بیماری‌ها را قبل از بروز علائم جدی شناسایی کنند.
اسکن هسته‌ای چیست؟
اسکن هسته‌ای (Nuclear Scan) نوعی روش تصویربرداری است که با استفاده از مواد رادیواکتیو (رادیودارو) و یک دستگاه مخصوص به نام گاما کمرا (Gamma Camera) انجام می‌شود.
رادیوداروها وارد بدن بیمار شده و در ناحیه خاصی از بدن تجمع می‌یابند. سپس دوربین گاما پرتوهای گسیل‌شده از این مواد را دریافت و تصویری از اندام مورد نظر تولید می‌کند.
در واقع، اسکن هسته‌ای عملکرد اندام‌ها را نشان می‌دهد نه فقط شکل آن‌ها. برای مثال، می‌تواند نشان دهد که جریان خون در قلب یا کلیه‌ها چگونه است یا آیا استخوان‌ها در حال ترمیم یا تخریب هستند.
تفاوت اسکن هسته‌ای با سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی
بسیاری از بیماران می‌پرسند تفاوت اسکن هسته‌ای با سایر روش‌های تصویربرداری چیست؟
پاسخ در نوع اطلاعات به‌دست‌آمده نهفته است:
| روش تصویربرداری | نوع اطلاعات ارائه‌شده | نوع پرتو مورد استفاده |
|---|---|---|
| سی‌تی‌اسکن | ساختار و شکل اندام‌ها | اشعه ایکس |
| ام‌آر‌آی | بافت نرم و جزئیات ساختاری | میدان مغناطیسی |
| اسکن هسته‌ای | عملکرد اندام‌ها | پرتوهای گسیل‌شده از مواد رادیواکتیو |
بنابراین، پزشکی هسته‌ای تکمیل‌کننده سایر روش‌های تصویربرداری است و در بسیاری از موارد به تشخیص دقیق‌تر کمک می‌کند.
کاربردهای مهم اسکن هسته‌ای
اسکن هسته‌ای در شاخه‌های مختلف پزشکی کاربرد دارد و می‌تواند برای بررسی اندام‌ها و سیستم‌های گوناگون بدن مورد استفاده قرار گیرد. در ادامه به مهم‌ترین کاربردهای آن اشاره می‌کنیم:
۱. اسکن قلب
در اسکن پرفیوژن قلب (Myocardial Perfusion Scan)، پزشک می‌تواند جریان خون در عضله قلب را بررسی کند. این روش برای تشخیص بیماری عروق کرونر، سکته قلبی خاموش، یا اثربخشی درمان‌های قلبی استفاده می‌شود.
۲. اسکن تیروئید
در این روش از ید رادیواکتیو (Iodine-123 یا Technetium-99m) استفاده می‌شود تا عملکرد و اندازه غده تیروئید بررسی شود.
کاربرد آن در تشخیص پرکاری، کم‌کاری یا وجود ندول‌های تیروئیدی است.
۳. اسکن استخوان
اسکن استخوانی (Bone Scan) برای شناسایی شکستگی‌های پنهان، عفونت استخوان (استئومیلیت) یا گسترش سرطان به استخوان‌ها (متاستاز) کاربرد دارد.
۴. اسکن کلیه
در این اسکن جریان خون و عملکرد کلیه‌ها ارزیابی می‌شود. به کمک آن می‌توان انسداد مجاری ادراری، افت عملکرد کلیه یا ناهنجاری مادرزادی را تشخیص داد.
۵. اسکن ریه
این نوع اسکن با استفاده از گازهای رادیواکتیو انجام می‌شود و برای تشخیص آمبولی ریه (انسداد عروق ریوی) یا اختلال در تهویه و خون‌رسانی ریه‌ها کاربرد دارد.
۶. اسکن مغز
اسکن مغز برای بررسی جریان خون مغزی، تشخیص سکته مغزی، تومور یا صرع به کار می‌رود. در برخی موارد نیز برای ارزیابی زوال عقل (دمانس) استفاده می‌شود.
مراحل انجام اسکن هسته‌ای
-
تزریق یا مصرف رادیودارو:
بسته به نوع اسکن، رادیودارو ممکن است تزریق، استنشاق یا خورده شود. -
زمان انتظار:
بیمار مدتی منتظر می‌ماند تا رادیودارو در اندام مورد نظر تجمع یابد. این زمان از چند دقیقه تا چند ساعت متغیر است. -
تصویربرداری:
بیمار روی تخت دستگاه گاما کمرا دراز می‌کشد و تصاویر در زوایای مختلف گرفته می‌شود. این مرحله معمولاً بدون درد و حدود ۱۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد. -
تحلیل نتایج:
پزشک متخصص پزشکی هسته‌ای تصاویر را بررسی کرده و گزارشی دقیق از عملکرد اندام‌ها ارائه می‌دهد.
آیا اسکن هسته‌ای خطرناک است؟
یکی از پرسش‌های رایج بیماران، نگرانی درباره اشعه‌های رادیواکتیو است.
در واقع، مقدار پرتوی استفاده‌شده در اسکن‌های پزشکی هسته‌ای بسیار کم است و به سرعت از بدن دفع می‌شود. این میزان حتی از دوز پرتو در یک سی‌تی‌اسکن کمتر است.
با رعایت نکات ایمنی مانند نوشیدن مایعات زیاد و رعایت فاصله کوتاه‌مدت از کودکان و زنان باردار، هیچ خطر قابل توجهی وجود ندارد.
به همین دلیل، پزشکی هسته‌ای روشی ایمن و قابل اعتماد به شمار می‌رود.
چه کسانی نباید اسکن هسته‌ای انجام دهند؟
اگرچه این روش برای اکثر بیماران بی‌خطر است، اما در برخی شرایط باید با احتیاط انجام شود:
-
زنان باردار یا شیرده
-
افراد با آلرژی شدید به داروهای تزریقی
-
بیمارانی که اخیراً آزمایشات رادیولوژی با مواد حاجب انجام داده‌اند
در این موارد، پزشک با بررسی دقیق وضعیت بیمار تصمیم می‌گیرد که آیا انجام اسکن مجاز است یا خیر.
آماده‌سازی قبل از اسکن هسته‌ای
-
از بیمار خواسته می‌شود تا چند ساعت قبل از اسکن چیزی نخورد یا نیاشامد (بسته به نوع اسکن).
-
داروهای خاصی مانند انسولین، بتابلوکرها یا داروهای تیروئید باید طبق دستور پزشک قطع یا تنظیم شوند.
-
توصیه می‌شود لباس راحت و بدون زیورآلات فلزی پوشیده شود.
مزایای اسکن هسته‌ای
-
تشخیص زودهنگام بیماری‌های عملکردی پیش از بروز تغییرات ساختاری
-
ارزیابی اثربخشی درمان‌ها (مثلاً بعد از شیمی‌درمانی یا عمل قلب)
-
غیرتهاجمی بودن و بدون درد
-
ترکیب تصاویر عملکردی با تصاویر سی‌تی (در دستگاه‌های SPECT/CT یا PET/CT) برای دقت بالاتر
محدودیت‌های اسکن هسته‌ای
-
وضوح تصاویر کمتر از MRI یا CT
-
زمان نسبتاً طولانی‌تر تصویربرداری
-
نیاز به امکانات تخصصی و تیم آموزش‌دیده
جمع‌بندی
اسکن هسته‌ای یکی از روش‌های مهم و پیشرفته در تشخیص و پیگیری بیماری‌هاست. این روش با استفاده از مقادیر بسیار کمی از مواد رادیواکتیو، اطلاعات دقیقی از عملکرد اندام‌های بدن ارائه می‌دهد که با هیچ روش تصویربرداری دیگری قابل دستیابی نیست.
از تشخیص زودهنگام سرطان‌ها و بیماری‌های قلبی گرفته تا بررسی عملکرد تیروئید و کلیه‌ها، پزشکی هسته‌ای امروزه یکی از ارکان اساسی در پزشکی مدرن به شمار می‌رود.
اگر پزشک برای شما اسکن هسته‌ای تجویز کرده است، نگران نباشید؛ این روش ایمن، دقیق و بسیار مفید است و می‌تواند به تشخیص سریع‌تر و درمان بهتر کمک کند.
